الگوی مدیریت بحران سوانح هوایی

فاز مقابله از جمله مراحل فرایند مدیریت بحران است. که به مفهوم فعال کردن تمامی خدمات برای نجات جان انسانها و حفظ اموال است.

که اقدامات اصلی آن در سوانح هوایی یعنی امداد و نجات (شامل تجسس، اطفاء حریق، نجات مجروحین و انجام سرویس پزشکی، مراقبت از اجساد و تشخیص هویت)، اطلاع‌رسانی، اقدامات امنیتی، انتقال مجروحین و بررسی سانحه است.

با بررسی اقدامات صورت گرفته در فاز مقابله در سوانح بوقوع پیوسته سالهای ۸۸ و ۸۹ در کشور (مشهد، قزوین، ارومیه) که در شکلهای مختلف سوانح هوایی (سانحه هوایی داخل و اطراف فرودگاه، سانحه هوایی خارج فرودگاه)‌رخ داده است.

مشکلات مدیریتی موجود شناسایی شده که از مهمترین آنها، می‌توان از نبود یکپارچگی فرماندهی صحنه سانحه، نداشتن برنامه‌ریزی و فقدان آشنایی افراد با شرح وظایف و مسئولیت‌هایشان و همچنین نبود مدیریت اطلاع‌رسانی و افکار عمومی نام برد .

مدیریت بحران در سوانح هوایی ایران، از دو منظر راهبردی و عملیاتی قابل بررسی است.

در سطح راهبردی می‌توان به مباحثی چون وضع نوسازی ناوگان حمل و نقل هوایی و تعهدات بخش دولتی و خصوصی در این زمینه و مسائلی چون تحریم‌های بین‌المللی پرداخت و در سطح عملیاتی هم به علل وقوع سوانح هوایی و مدیریت بحران پس از رخداد سانحه هوایی توجه کرد که در این مقاله به بخش دوم آن با رویکرد بررسی فاز مقابله در فرایند مدیریت بحران یک سانحه هوایی پرداخته خواهد شد .

اغلب کشورهای جهان دارای طرح های مقابله با سوانح هوایی هستند و از قبل امکانات و تجهیزات سازمانهای شهری خود را برای این منظور و دیگر بحرانهای مشابه پیش‌بینی و بسیج کرده‌اند، اما رویکرد فعلی کشور ما در مواجهه و مقابله با سوانح هوایی، به گونه‌ای نیست که در کشورهای دیگر دیده می‌شود .

سوانح هوایی که در داخل شهرها یا نزدیکی آنها رخ می‌دهد (نظیر سقوط هواپیمای ارتش در شهرک توحید تهران یا سانحه هواپیمای شرکت ایران ایر ارومیه) می‌تواند علاوه بر مسافران هواپیما، باعث کشته یا مجروح شدن ساکنین مناطق مسکونی شود یا حوادث ترکیبی دیگری را بوجود آورد. از این رو لازم است طرح‌های مدیریت بحران برای اینگونه حوادث هم تهیه و اجرایی شود .

طبق قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران و آیین‌نامه اجرایی آن، وظیفه اعلام بحران در سطح منطقه، برعهده استاندار آن منطقه است و به تبع آن، مدیریت و فرماندهی صحنه هرگونه حادثه‌ای با وی خواهد بود.

از آنجایی که سانحه سقوط هواپیما هم جزء بحران‌های برخاسته از انسان تلقی می‌شود؛ لازم است شخص استاندار بعنوان فرمانده صحنه از نحوه مدیریت بحران اینگونه حوادث، اطلاعات کافی داشته باشد تا ضمن هماهنگی سازمان‌های دولتی و ارگان‌های نظامی و انتظامی، در کوتاه‌ترین زمان بتواند عملیات امداد و تجات را به انجام رساند.

تعریف سانحه یا بحران

عموماً سه ویژگی اصلی را شرط اصلی تعریف بحران ذکر کرده‌اند: تهدید، غافلگیری و فشار زمانی.

به بیان دیگر، برای آنکه فرد یا گروه درگیر صحنه، اوضاع را بحرانی بداند، باید اولاً احساس کند که هدف‌های دارای اولویت تهدید می‌شود.

ثانیاً در برخورد با تهدید، غافلگیر شود و ثالثاً احساس کند که زمان موجود برای پاسخ‌گویی به تهدید، محدود است.

در این راستا از دیدگاه عمومی می‌توان سانحه را این‌گونه تعریف کرد :

«سوانح (بحرانها) را می‌توان حوادثی با منشاء طبیعی یا حاصل دست انسان‌ها دانست که آنچنان ناگهانی بروز و آنچنان ویران می‌کند که مردم سانحه دیده، از عهده دفع و رفع خسارات آن برنمی‌آیند و دست کمک به سوی غیردراز می‌کنند.

به عبارت دیگر، بحران حادثه‌ای ناگهانی یا فزاینده‌ای که همراه یا زمینه‌ساز آسیب‌های گسترده مالی یا انسانی بوده و نیازمند انجام اقدامات اضطراری است که به کمک‌ها و منابع خارج از توان سازمان‌های مسئول برای مقابله با بحران نیاز دارد.

بطور کلی بحران در حمل و نقل، حادثه‌ای است که یا به صورت ناگهانی یا فزاینده بر روی شبکه حمل و نقل رخ می‌دهد و موجب بروز آسیب‌های گسترده مالی و انسانی می‌شود یا حادثه‌ای است ناگهانی که در پی آن به علت عملکرد نامطلوب شبکه حمل و نقل زمینه‌ساز آسیب‌های گسترده مالی یا انسانی می‌شود و در هر دو حال نیازمند انجام اقدامات اضطراری است و به کمک‌ها و منابع خارج از توان سازمان‌های مسئول برای مقابله با بحران نیاز دارد.

با این وصف برای تعریف بحران در حمل و نقل هوایی، می‌توان گفت: هر نوع رویداد انسانی یا طبیعی مخل ایمنی، یکپارچگی حمل و نقل هوایی، هوا و فضای ملی و هم مخل امنیت هواپیما و فرودگاه، بحران نامیده می‌شود.

معمولاً عبارتهای حالت اضطراری، سانحه و بحران متناوباً به جای یکدیگر به کار می‌روند. اما در حمل و نقل هوایی، سانحه عبارت است از وقوع شرایطی برای هو.اپیما، از زمانی که سرنشینان (خدمه پرواز و مسافرین) آن سوار هواپیما شده‌اند تا زمانی که هواپیما را ترک کنند به نحوی که:

* منجر به قتل یا مجروحیت شدید سرنشینان شود.

* اسکلت و ساختار هواپیما آسیب کلی دیده و غیرقابل استفاده شود.

* هواپیما مفقود شده یا غیرقابل دسترس باشد.

ما را در اینستاگرام دنبال کنید و از اخبار، رویداد و دوره ها مطلع شوید.

تعریف مدیریت بحران و ارکان اصلی آن

تعاریف مختلفی در زمینه مدیریت بحران ارائه شده است که برخی از آنها عبارتند از:

* مدیریت بحران مجموعه‌ای از عملکردها و برنامه‌ریزی‌های مقامات دولتی و دستگاه‌های اجرایی (دولتی و غیردولتی) است که قبل، حین و پس از وقوع هر بحران به کار گرفته می‌شود.

با توجه به این تعریف مدیران بحران همواره سعی می‌کنند تا با مشاهده، تجزیه و تحلیل بحرانهای گذشته یا مشابه از وقوع بحران پیشگیری کرده یا در صورت بروز آنها، برای کاهش آثار، حفظ آمادگی لازم، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع تا سطح وضع عادی تلاش کنند.

* مدیریت بحران بکارگیری و تلفیق دانش، تکنولوژی، برنامه‌ریزی و مدیریت برای مقابله با حوادث غیرمترقبه‌ای است که امکان کشتن انسانها، وارد آمدن خسارات وسیع بر اموال و ایجاد اختلال در جامعه را دارا است.

* مدیریت بحران ترکیب صحیحی از برنامه‌ریزی و عملکرد دستگاه‌های‌دولتی و عمومی به صورت یکپارچه و هماهنگ به منظور پیشگیری و کاهش اثرات، آماده‌‌سازی، مقابله سازماندهی شده و بهبود اوضاع تا رسیدن به وضع عادی است.

طبق تعاریف بین‌المللی، مدیریت در سوانح طبیعی و انسان‌ساز چهار رکن اصلی دارد که عبارتند از:

• مرحله آمادگی
• مرحله پیشگیری و کاهش اثرات سانحه
• مرحله مقابله یا واکنش به هنگام وقوع سانحه
• مرحله بازسازی

هرچند که هریک از مراحل فوق را می‌توان در مراحل دیگر ادغام کرد؛ با این‌همه، هریک به نوبه خود هدفی را دنبال کرده و چارچوب مدیریت بحران را تشکیل می‌دهند.

سانحه هوایی در داخل فرودگاه

براساس دستورالعمل‌های ایکائو باید برای حوادث که امکان دارد در داخل فرودگاه رخ دهد، از قبل با پیش‌بینی یک طرح اضطراری آمادگی لازم را کسب کرد تا اثرات حالت اضطراری، خصوصاً در رابطه با جان انسان‌ها و ادامه عملیات هواپیماها به حداقل ممکن برسد.

طرح اضطراری فرودگاه مقرراتی را برای هماهنگی متقابل بین نمایندگی‌های مختلف با سرویس‌های فرودگاه بیان می‌کند که باید از قبل بین فرودگاه و کمیته اجرایی آن هماهنگ شده باشد.

طرح اضطراری و دستورالعمل‌های مورد نیاز زمانی مطلوب خواهد بود. که به واحدهای اصلی ایمنی در فرودگاه واگذار شود.که این واحدها به انواع دیگر واحدهایی که در مدیریت بحران شهری شرکت می‌کنند. نظیر آتش‌نشانی و اورژانس شبیه هستند.

در مورد هواپیمای سانحه‌دیده داخل فرودگاه معمولاً رئیس فرودگاه فرمانده عملیات خواهد بود. و وی باید بر اساس دستورالعمل‌هایی مطمئن شود که آتش‌نشانی و گروه نجات. پلیس با محافظت، سرویس پزشکی و دیگر نمایندگی‌های داخل و خارج فرودگاه. افراد متخصص و کارآزموده و مناسب برای شرایط غیرمعمولی بوده و بلافاصله به محض وضع اضطراری. وارد عمل می‌شوند.

سانحه هوایی در نزدیکی فرودگاه

اگر سانحه هوایی در اطراف فرودگاه اتفاق بیافتد. طرح اضطراری فرودگاه به نحو یکسان برای هواپیمای حادثه یا سانحه‌دیده در نزدیکی فرودگاه انجام خواهد شد. مسئولیت‌ قانونی طبق توافق از پیش تعیین شده کمیته اضطراری با مدیرکل فرودگاه یا مقام محلی خواهد بود.

به‌هر حال این موضوع. نباید بر عکس‌العمل فوری توسط پرسنل فرودگاه یا توسط نمایندگی‌هایی که در طرح اضطراری فرودگاه نقش دارند. تأثیر بگذارد.

با این وصف، چنانچه امکانات و تجهیزات واحد آتش‌نشانی فرودگاه برای عملیات نجات سانحه هوایی اطراف فرودگاه اعزام شوند. طبقه یا رده فرودگاه تغییر کرده و آن فرودگاه دیگر نمی‌تواند پذیرای هواپیماهای دیگر باشد که لازم است. از طریق صدور اطلاعیه هوانوردی این موضوع به اطلاع هواپیماهای عازم آن فرودگاه. و دیگر هواپیماهای عبوری و سایر بخش‌های ذینفع صنعت هوانوردی برسد. مفهوم طبقه‌بندی هر فرودگاه این است. که می‌باید هر فرودگاه با توجه به طویل‌ترین هواپیماهایی که در آن فرودگاه نشست و برخاست می‌کنند. دارای سطح مشخصی از امکانات نجات و آتش‌نشانی باشد.

بنابراین برای یک فرودگاه ابتدا طبقه‌بندی مورد نیاز را براساس پیش‌بینی‌های انجام شده. در خصوص نوع هواپیماهایی که در آن فرودگاه تردد خواهند کرد. محاسبه و سپس امکانات نجات و آتش‌نشانی برای تأمین طبقه‌بندی نهایی برابر یا بیش از آن را ایجاد می‌کنند. حال اگر برنامه فرودگاه تغییر کند، به گونه‌ای که هواپیمایی طویل‌تر قصد استفاده از فرودگاه را داشته باشد. می‌بایست ابتدا طبقه موجود را به طبقه‌ای برابر با بیش از آن رسانده. و سپس مجوز استفاده از فرودگاه را برای آن هواپیما صادر کنند.

سانحه هوایی در خارج فرودگاه

چنانچه محل وقوع سانحه در فواصل بعید از فرودگاه‌ها و دور از دید مستقیم شهود باشد. مقامات محلی با بهره‌‌گیری از امکانات و تجهیزات سازمان‌هائی نظیر آتش‌نشانی شهری. اورژانس، امداد و نجات و دیگر نهادهای تعیین شده. در طرح‌های مدیریت بحران شهری، بلافاصله پس از اطلاع از محل وقوع سانحه، عازم شده. و به عملیات امداد و نجات می‌پردازند.

در حال حاضر بر اساس قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور و آیین‌نامه اجرایی آن. در هر استانداری، اداره کل مدیریت بحران تشکیل می‌شود و این اداره کل با کمک ۱۴ کار گروه. ملی و استانی به مقابله با سوانح طبیعی و انسان‌ساز از جمله سقوط هواپیما می‌پردازد.

در این‌گونه سوانح، فرمانده صحنه مدیرکل اداره کل مدیریت بحران استانداری خواهد بود. و سایر سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی زیرنظر وی انجام وظیفه خواهند کرد.

ویژگی‌های مدیریت بحران سوانح هوایی

مدیریت بحران در داخل فرودگاه چون دارای مدیریت و فرماندهی واحد است. و بخش‌های فرودگاه همه در یک محدوده فیزیکی قرار دارند. لذا دسترسی به محل سانحه و کسب اطلاعات سریع‌تر اتفاق افتاده و واحدهای عملیاتی به سهولت هماهنگ و مدیریت می‌شوند. اما در سوانحی که در نزدیک فرودگاه یا دور از آن، اتفاق می‌افتد. به دلیل ورود سازمان‌ها و دستگاه‌های متعدد که هریک دارای فرماندهی جداگانه‌ای هستند. معمولاً هماهنگی به سختی انجام شده و کسب اطلاعات زمان برخواهد بود. در بین این سه شکل مدیریت سوانح هوایی موضوع مدیریت منابع هم قابل توجه است.

در حالتی که دستگاه‌های متعدد درگیر مدیریت بحران می‌شوند، امکانات و تجهیزات بیشتری را می‌توانند به نسبت امکانات محدود داخل فرودگاه به کار گیرند .

الزام‌های بین‌المللی و داخلی کشورها در تهیه طرح مدیریت بحران، الزام کشورهای متعهد و اعضای ایکائو (سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری ) در تهیه قوانین و مقررات ایمنی و امنیتی هوانوردی در پیمان‌ها، پروتکل‌ها و ضمایم مربوطه و در مقررات ملی کشورها به وضوح مبین آن نکته است که کشورها می‌باید تمهیداتی(نظیر الگوهای بومی مدیریت بحران) بیاندیشند تا ضمن جلوگیری از بروز مشکلات، در صورت بروز حوادث ناخواسته، به مناسب‌ترین وجه آن را مدیریت کنند .